(Por. Powstańcy Sejneńscy. Część I – Wspomnienia i relacje. Część II – Notki biograficzne. Praca zbiorowa pod red. Sławomira Rutkowskiego. Sejneńskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Sejny 2020, wydanie II, s. 77 – 78.)
Tomasz Zan, ur. 21 września 1902 roku w Duksztach (obecnie Litwa), zm. 11 maja 1989 roku w Warszawie. Prawnuk Tomasza Zana – „Promienistego”, syn Tomasza i Teresy z Dowgiałłów. W 1913 roku wstąpił do drużyny skautów założonej przez Andrzeja Małkowskiego w szkole księdza J. Gralewskiego w Starej Wsi koło Warszawy. Był ochotnikiem w 3 Dywizji Piechoty Wacława Iwaszkiewicza w korpusie gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Walczył w obronie Wilna w 1918 roku. W początku 1919 roku, w rodzinnym majątku Poniemuń został zaprzysiężony na członka POW. Jego matka i siostra były zaangażowane w działalność POW na Kowienszczyźnie. Wiosną 1919 roku przybył do Suwałk i wstąpił do IV klasy gimnazjum. Brał udział w licznych akcjach dywersyjnych, m.in. wysadzeniu torów kolejowych w Bakaniuku 5 czerwca 1919 roku. Po rewizji, podczas której znaleziono w jego wynajętym domu karabin, wraz z kuzynem Stefanem Podberskim został aresztowany przez Niemców. Został zwolniony dzięki staraniom matki i następnie skierowany do pracy konspiracyjnej w rejonie Łoździej. Brał udział w Powstaniu Sejneńskim. Po jego zakończeniu skierowany na Litwę Kowieńską. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, w trakcie której został dwukrotnie ranny. Po demobilizacji studiował na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie i na Uniwersytecie w Poznaniu, gdzie w 1926 roku otrzymał dyplom inżyniera rolnika. Jako rotmistrz rezerwy brał udział w kampanii wrześniowej. Po jej zakończeniu przebywał w Kownie. Od grudnia 1939 roku należał do Związku Walki Zbrojnej. Aresztowany przez policję litewską trafił do obozu w Drymitriawie, skąd zwolniono go przed aneksją Litwy przez ZSRR. W lipcu 1941 roku przedostał się do Warszawy, gdzie objął funkcję szefa Ośrodka II północno-wschodniego wywiadu ofensywnego Komendy Głównej AK, od sierpnia 1942 roku szefa oddziału dyspozycyjnego KG AK. Następnie został skierowany do Okręgu Nowogródek AK, a w czasie akcji „Burza” był szefem sztabu 30 Poleskiej Dywizji Piechoty AK (wcześniej awansował na majora). Internowany przez Armię Czerwoną 18 sierpnia 1944 roku, został wywieziony do obozu w Riazaniu. Do Polski powrócił w lutym 1946 roku. W 1951 roku został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa i uwięziony. Był odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych trzykrotnie, Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami (ks)[1].
Opracował Krzysztof Skłodowski.
Tomasz Zan zmarł w 1989 r. i spoczywa na Cmentarzu w Wilanowie: kwatera X, miejsce 3081.
[1]Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Garnizon Suwałki”, Facebook, https://www.facebook.com/774781075891667/photos/a.774781249224983/3029609193742166/?type=3&theater, dostęp: [17. 05. 2020 r.].
11.08.2023 r.
Dzisiaj otrzymaliśmy od Rodziny śp. Tomasza Zana wspomnienie oraz upoważnieniem do jego opublikowania na naszej internetowej stronie:
Jest wielką radością i dumą mieć takich dzielnych i oddanych Ojczyźnie przodków. Życie rodziny Zanów było zawsze związane z tzw. „Kresami Polski wschodniej”, Kresy jej wolność, jej ludzie, jej przyroda były największą wartością dla naszego ojca Tomasza Zana.
W Poniemuniu niedaleko Kowna w 1919 roku Ojciec nasz został zaprzysiężony w Polskiej Organizacji Wojskowej. W tym rejonie komendantem POW była nasza babka Teresa z Dowgiałłów Zan. Odznaczona Krzyżem Virtuti Militari przez samego Marszałka Piłsudskiego. W działalność konspiracyjną włączona też była młodsza siostra ojca Hala, która nie była zaprzysiężona w POW ale dzielnie przenosiła rozkazy i meldunki. Między innymi sama przewiozła archiwum POW parostatkiem do Jurborga nad Niemnem. Odznaczono ją za to Medalem Niepodległości.
Pod dowództwem Janusza Ostrowskiego, w okolicy Suwałk Tomasz Zan działał jako szef grupy dywersyjnej POW. Akcje dywersyjne prowadzone były aby zaznaczyć, kto jest gospodarzem tych ziem. Ojciec opowiadał, że wysadzane były mosty między innymi most Bakaniuka na Czarnej Hańczy i tory kolejowe na linii Suwałki – Raczki oraz do Trakiszek. W tym rejonie zawsze mieszkało dużo Polaków, według ojca bez ich zaangażowania żadna akcja dywersyjna nie powiodłaby się.
Dowództwo POW wyznaczyło wybuch Powstanie Sejneńskiego na 23 sierpnia, na godzinę 3 rano. Po uwolnieniu Sejn ppor. Zawadzki, który przyjechał oddelegowany z Warszawy, skierował oddział ojca do Gib. Powstanie Sejneńskie zakończyło się wkroczeniem 41 Suwalskiego Pułku Piechoty.
Naszemu ojcu los Polski i Polaków nigdy nie był obojętny, był zawsze wielkim patriotą. Już w 1918 roku walczył w obronie Wilna, miał wtedy niespełna 16 lat. Potem zaprzysiężony w POW walczył w Powstaniu Sejneńskim. Po zdaniu matury w 1920 r po przekroczeniu Niemna został internowany przez Litwinów skąd uciekł przez Kłajpedę do Warszawy. W lipcu 1920 r. wstąpił jako ochotnik do 211 pułku ułanów pod dowództwem rotmistrza Jerzego Dąbrowskiego, dowodził tam plutonem w szwadronie por. A. Sztejnige. Dwukrotnie był ranny w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
Od 1925 r. był oficerem rezerwy w 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich, będąc równocześnie oficerem II Sztabu Wojska Polskiego, zajmującego się wywiadem, kontrwywiadem i dywersją.
23 marca 1939 powołany został do wojska jako porucznik rezerwy w DOK nr III w Grodnie, a od sierpnia 1939 r. został awansowany na stopień rotmistrza. Kampanię wrześniową odbył na froncie Osowiec–Wizna. Od grudnia 1939 roku należał do Związku Walki Zbrojnej.
W lipcu 1941 przedostał się do Warszawy gdzie został powołany przez Komendę Główną ZWZ-AK na szefa Ośrodka II północno–wschodniego wywiadu ofensywnego. Od sierpnia 1942 był szefem oddziału dyspozycyjnego KG AK Kedywu, pod kryptonimem „Sęk–Motor”. Od lipca 1943 został szefem STARTU – III (zaopatrzenie oddziałów AK w Okręgu „Nów” i 19 Dywizji AK w Nowogródzkiem). 3 września 1943 awansował do stopnia majora. W okresie Akcji „Burza” był szefem sztabu 30 Poleskiej Dywizji Piechoty AK.
Ojciec za swoją działalność w obronie niepodległości Polska był trzykrotnie więziony.
- Aresztowany przez policję litewską trafił do obozu koncentracyjnego w Drymitriawie, skąd zwolniono go przed aneksją Litwy przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.
- Internowany przez Armię Czerwoną 18 sierpnia 1944 został wywieziony do Riazania. W lutym 1946 wrócił do Polski.
- W 1951 r aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa, więziony m.in. przez trzy lata śledztwa w areszcie przy ul. Rakowieckiej w Warszawie.
Odznaczony:
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari – 11 sierpnia 1944[4]
- Krzyż Niepodległości z Mieczami za POW 1918/1919 – w 1930[4]
- Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami za Okręg „Nów” 1944[4]
- Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami za START-III – 1944[potrzebny przypis]
- Krzyż Walecznych – trzykrotnie za POW-Suwałki, POW-Kowno, 211 Pułk Ułanów[4]
- Krzyż Walecznych (czterokrotnie) za ZWZ-AK 1940–1944[potrzebny przypis]
- ponadto inne odznaczenia polskie i zagraniczne.
Postawa naszego ojca Tomasza Zana w życiu codziennym i jego bohaterskie zaangażowanie przez całe dorosłe życie w walkę o niepodległość Polski kształtowało nas – Jego córki.
Nasi rodzice, którzy nigdy nie byli obojętni na losy Polski i na losy jej obywateli wpoili nam tą świętą zasadę. Jednocześnie ojciec kazał nam patrzeć w przyszłość nie poddawać się w czasach trudnych, czasem wydających się jako beznadziejne! My próbujemy te wartości i tradycje rodzinne wpajać naszym dzieciom, wnukom i prawnukom.
Rok 2023
Zarejestrowany GRÓB WETERANA: https://bip.ipn.gov.pl/bip/form/r9028133546,Zan.html
Tablica, uroczyście odsłonięta w Gibach 21 sierpnia 2022 r.:
