W zakładkach pochowani w Sejnach oraz pochowani poza Sejnami wspominamy Powstańców Styczniowych z 1863 roku i Sejneńskich z 1919 roku oraz żołnierzy wojny polsko‒bolszewickiej z lat 1919 – 1920 roku. To bohaterowie walk zbrojnych o wolność i niepodległość Polski sprzed stu laty. Nie możemy jednak zapominać, że walka o wolność i niepodległość obejmowała nie tylko czyny zbrojne. W okresie zaborów walka o polską oświatę wymagała także odwagi i poświecenia1. Na Starym Cmentarzu znajdują się dzisiaj mogiły tylko kilkorga z licznej grupy osób, które utworzyły w Sejnach w 1906 r. Polską Macierz Szkolną i z różnym skutkiem walczyły przez lata o polską szkołę, aż do otwarcia w Sejnach w styczniu 1919 r. trzyklasowego polskiego gimnazjum. To mogiły Małgorzaty i Wincentego Domosławskich, Jadwigi Dukalskiej, Marii Heybowicz, Antoniego Jaroszewskiego, Leona Kałwajcia, Janiny Kasperowicz, Kamilli Kulesza, Antoniego Łucznika, Julii z Kałwajciów Polkowskiej oraz Stanisławy Wiszniewskiej. A wywalczona po okresie zaborów wolność i niepodległość wymagała szybkiego utrwalenia. Zaraz po zakończeniu Powstania Sejneńskiego zaczęły powstawać polskie władze administracyjne2. Pierwszą Radę Miejską Sejn powołał Rządowy Komisarz B. S. Herbaczewski 9 września 1919 r., a jej przewodniczącym został Leon Kałwajć. Pierwsze wolne wybory odbyły się w Sejnach 30 września 1923 r. Stanisław Buchowski podaje, że latach 1919 – 1939 w skład Rad Miejskich Sejn weszło 34 radnych, a trzej radni: Szczepan Gerwel, Józef Klimko i Zygmunt Zarzecki zasiadali w Radzie dwukrotnie. Na Sejneńskim Nowym Cmentarzu znajdują się groby pięciu przedwojennych radnych, a na Starym Cmentarzu spoczywa ich piętnastu. Wielu z nich było Powstańcami Sejneńskimi oraz żołnierzami wojny polsko-bolszewickiej z lat 1919 – 1920. W czasie drugiej wojny światowej wielu zginęło w niemieckich obozach koncentracyjnych. Miejsca ich wiecznego spoczynku tylko w części są nam znane. Rozpoznane groby spoczywających na sejneńskich cmentarzach radnych, weteranów zbrojnych walk o niepodległość oraz założycieli Polskiej Macierzy Szkolnej należą na ogół do grupy mogił starych. Wśród nich spotykamy groby zadbane, z nowymi pomnikami. Pielęgnują je zapewne mieszkające w Sejnach rodziny czy też znajomi. Gorzej, gdy rodzin i znajomych już nie ma, gdy wszyscy wyjechali czy też powymierali. To te właśnie groby narażone są na zniszczenie, zarośnięcie krzakami czy nawet likwidację. Wymyślmy wspólnie jakieś środki zaradcze. Pierwsze pytanie: jak te mogiły rozpoznać? Tu wystarczy zaznaczenie grobu biało‒czerwoną wstążką, chorągiewką czy innym biało‒czerwonym znakiem. Gdy jesteśmy blisko, to sami możemy taki oznaczony grób posprzątać. Dobrze byłoby, aby rodziny bohaterów walk o wolność Polski sprzed ponad 100 laty oraz rodziny przedwojennych radnych zjednoczyły się i współdziałały na rzecz ochrony grobów ich przodków. Dobrze byłoby, aby znakowaniem i sprzątaniem zapomnianych grobów zainteresowały się także dyrekcje szkół, a tym samym młodzież szkolna, harcerze, a także młodzież pozaszkolna, organizacje kombatanckie. Pamiętamy przecież, że ,,Ojczyzna to ziemia i groby”.
1Ks. Władysław Kłapkowski, Walka o szkołę polską w Sejnach 1906 – 1919, Wydawnictwo Miles, Kraków 2021. Na podstawie wydania z 1937 r.; Stanisław Buchowski, Z dziejów szkolnictwa sejneńskiego (do 1918 roku), Almanach Sejneński 2, Ośrodek ,,Pogranicze – sztuk, kultur, narodów ” w Sejnach, Sejny 2003, s. 77- 100; Andrzej Matusiewicz, SEJNY. FAKTY MITY ZAPOMNIENIA, Wydawca: Sejneńskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Sejny 2022. Rozdział pod tytułem ,,Prawdziwa siedziba muz”, s. 69 – 76, Rozdział pod tytułem ,,Szkoły niejednokrotnie odbierane i pozostawiane…”, s. 77 – 89, Rozdział pod tytułem ,,Wielcy uczniowie małej szkoły”, s. 91 – 101 oraz Rozdział pod tytułem ,,Zapomniana szkoła”, s. 167 – 173.
2Stanisław Buchowski, Rada Miejska w Sejnach w okresie międzywojennym, Materiały z sesji naukowej Samorządy miejskie na Suwalszczyźnie w XIX i XX wieku, Suwałki, 22 listopada 2003 r., adres: http://www.astn.pl/r2003/rada.htm; Irena Staniewicz, Administracja Sejn w okresie międzywojennym, Almanach Sejneński 3, Ośrodek ,,Pogranicze – sztuk, kultur, narodów ” w Sejnach, Sejny 2004, s. 141- 167.Rozdział pod tytułem ,,Zapomniana szkoła”, s. 167 – 173.