(Por. Powstańcy Sejneńscy. Część I – Wspomnienia i relacje. Część II – Notki biograficzne. Praca zbiorowa pod red. Sławomira Rutkowskiego. Sejneńskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Sejny 2020, wydanie II, s. 12–15.)
Bronisław Durtan1 (1901 – 1944), gdyby rzeczywiście brał udział w Powstaniu Sejneńskim, to miałby osiemnaście lat.
Powstańców w tym wieku było wielu i kilku z nich poległo. Nie wiemy, czy brał udział w wojnie 1920 r. Wiemy tylko, że po 1920 r. został osadnikiem wojskowym w Pełelach, a to w tym czasie znaczyło, iż albo był Powstańcem Sejneńskim, albo brał udział w wojnie 1920 r. Mogło także oznaczać zarówno jedno jak i drugie. Pod koniec II wojny światowej został przez Niemców zaaresztowany i uwięziony w Suwałkach. Zginął 18 maja 1944 r. w zbiorowej egzekucji2 przed szkołą w Berżnikach.
Jesienią 1944 r. dokonano ekshumacji i pochowano dwadzieścia ofiar tego mordu we wspólnej mogile na Cmentarzu Parafialnym w Berżnikach. Warto w tym miejscu przypomnieć nazwiska i imiona działaczy podziemia niepodległościowego, którzy ginęli przed szkołą w Berżnikach z okrzykiem „Jeszcze Polska nie zginęła!”, co potwierdzali później świadkowie. Wśród powieszonych byli także Powstańcy Sejneńscy. Na podstawie listy pomordowanych3, wyszukiwarek zasobów Centralnego Archiwum Wojskowego4 i zasobów portalu Ogrody Wspomnień5, napisów na Pomniku stojącym nad zbiorową mogiłą oraz życiorysów niektórych Powstańców Sejneńskich możemy do nazwisk ofiar wymienionych na wspomnianej liście dodać kilka dodatkowych informacji, ale także postawić wiele znaków zapytania. Czasami w cytowanych źródłach znajdujemy sprzeczne informacje, na przykład różne lata urodzenia tej samej osoby. W takich przypadkach słuszne wydaje się przyjęcie za bliższą prawdy tę wiedzę, która pochodzi z zasobów internetowych Centralnego Archiwum Wojskowego.
Ofiary egzekucji, dokonanej przez Niemców o godzinie 10 rano 18 maja 1944 r. i pochowane jesienią 1944 r. w zbiorowej mogile na Cmentarzu Parafialnym w Berżnikach, to działacze podziemia niepodległościowego, których w różnym czasie aresztowano i osadzano w tym samym więzieniu w Suwałkach, a w przeddzień egzekucji na pseudosądowej rozprawie skazano na śmierć. Krótka charakterystyka6 osób, które zostały przywiezione ciężarówką z więzienia w Suwałkach i powieszone przed szkołą w Berżnikach jest następująca:
1. Piotr Szyryński, ur. 1890 r., rolnik ze wsi Posejnele;
Syn Michała i Marii, z domu Wołągiewicz. Żołnierz POW podczas I wojny światowej. Uczestnik Powstania Sejneńskiego. W okresie międzywojennym aktywnie włączył się w ruch społeczny. W 1933 roku został mianowany wójtem gminy Berżniki. W 1939 roku pomagał żołnierzom polskim, którzy nie chcieli iść do niewoli. Wstąpił do konspiracji. Został zaaresztowany przez Niemców 4 lutego 1944 roku.
2. Jan Majewski, ur. 1894 r., mjr rezerwy, zabrany ze wsi Poluńce;
Syn Feliksa i Weroniki, z domu Siemion. Urodził się w wsi Rudniki, gmina Raczki. Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, porucznik rezerwy Wojska Polskiego. W ramach osadnictwa wojskowego otrzymał gospodarstwo rolne we wsi Poluńce. Uczestniczył w kampanii wrześniowej w szeregach 41 Suwalskiego Pułku Piechoty (prawdopodobnie). Uniknął niewoli. Wstąpił do Armii Krajowej. Nosił pseudonim ,,Chmura”. Z trzech podawanych, różnych dat urodzenia Jana Majewskiego najbardziej wiarygodny jest rok 1894 (akta o sygnaturach: I.482.56-4725, VM; 1769/89/3200, AP; 10.10.1931, KN). Jan Majewski w stopniu oficera działał w POW i brał udział w wojnie 1920 r. Być może był także Powstańcem Sejneńskim. Uprzejmie prosimy o informacje.
3. Antoni Cieślukowski, ur. w 1901 r., rolnik zabrany z Krasnopola, Powstaniec Sejneński (Cieślukowski Leon zginął w Powstaniu Sejneńskim, czy byli krewnymi? Uprzejmie prosimy o informacje).
4. Durtan Bronisław, ur. 1901 r., rolnik ze wsi Pełele. Czy był Powstańcem Sejneńskim? Czy był uczestnikiem wojny 1920 r.?
5. Stanisław Domalewski, ur. 1912 r., rolnik ze wsi Szypliszki.
Syn Piotra i Michaliny. Członek Związku Strzeleckiego. Jako kapral rezerwy Wojska Polskiego walczył w kampanii wrześniowej w 1939 roku w szeregach 41 Suwalskiego Pułku Piechoty. Uniknął niewoli. Po powrocie w rodzinne strony wstąpił do podziemia. Nosił pseudonim ,,Kruk”. Dowodził plutonem w Placówce Armii Krajowej Zaboryszki w obwodzie suwalskim. W 1943 roku został awansowany na plutonowego i objął dowództwo nad patrolem dywersyjno-sabotażowym. Został zaaresztowany przez Niemców w kwietniu 1944 roku. Pośmiertnie otrzymał stopień chorążego i odznaczony został Krzyżem Walecznych.
6. Piotr Zygmunt Senda, ur.1913 r., rolnik ze wsi Szypliszki;
7. Edward Łabędzki, ur. 1922 r., ze wsi Słobódka w gminie Szypliszki.
Syn Stanisława i Honoraty. Podczas okupacji wstąpił do konspiracji. Strzelec o pseudonimie ,,Zając” w odtworzonym 41 Pułku Piechoty Armii Krajowej.
8. Antoni Łabędzki, ur.1924 r., ze wsi Słobódka w gminie Szypliszki.
Syn Stanisława i Honoraty. Podczas okupacji wstąpił do konspiracji. Sierżant o pseudonimie ,,Roch” w odtworzonym 41 Pułku Piechoty Armii Krajowej. Dowodził patrolem dywersyjnym.
9. Henryk Borkowski, rolnik ze wsi Szypliszki (Kazimierz Borkowski z Krasnowa najprawdopodobniej był Powstańcem Sejneńskim, czy byli krewnymi? Uprzejmie prosimy o informacje).
10. Kazimierz Dudanowicz, ur. 1908 r., rolnik ze wsi Szypliszki.
Przed wojną był zawodowym podoficerem w 41 Suwalskim Pułku Piechoty. Uczestnik walk podczas kampanii wrześniowej. Uniknął niewoli i osiadł w Szypliszkach. Wstąpił do Armii Krajowej. Obrał pseudonim ,,Bartek”.
11. Stanisław Gajdziński, (nie ustalono daty urodzenia), ze wsi Kaletnik.
12. Gajdziński (nie ustalono imienia ani daty urodzenia), ze wsi Kaletnik.
13. Józef Kaszkiel, ur. 1917 r., rolnik ze wsi Wiatrołuży. Żołnierz (kapral) Obwodu AK Suwałki, o pseudonimie Pijak.
14. Konopko (nie ustalono imienia ani daty urodzenia) ze wsi Lasanka w gminie Sejny.
15. Władysław Kosko, ur. 1899 r., rolnik ze wsi Smolany.
Żołnierz Obwodu AK Suwałki. Przydzielony do kompanii odtwarzanego 41 Pułku Piechoty AK.
16. Józef Misiewicz (nie ustalono daty urodzenia), rolnik ze wsi Widugiery (Dominik Misiewicz zginął w Powstaniu Sejneńskim, pochodził ze wsi Bosse, został pochowany na Cmentarzu w Berżnikach. Czy byli krewnymi? Uprzejmie prosimy o informacje).
17. Antoni Ostrowski (nie ustalono daty urodzenia), rolnik ze wsi Murowany Most.
18. Czesław Pawłowski (nie ustalono daty urodzenia), rolnik ze wsi Ryżówka.
19. Antoni Standowicz (nie ustalono daty urodzenia), rolnik ze wsi Smolany.
20. Zygmunt Zakrzewski (nie ustalono daty urodzenia), rolnik ze wsi Wiatrołuża; (Stanisław Zakrzewski był Powstańcem Sejneńskim, czy byli krewnymi? Uprzejmie prosimy o informacje).
Zauważmy, że dwukrotnie wymieniana wyżej nazwa wsi Wiatrołuża nie jest precyzyjna. To nazwa rzeki. W województwie podlaskim znajduje się wieś Wiatrołuża Pierwsza (w gminie Suwałki) oraz wieś Wiatrołuża Druga (w gminie Szypliszki).
Nie udało się zebrać wielu informacji o Bronisławie Durtanie. Z przedstawionych faktów wynika jednak, że zginął 18 maja 1944 r. w Berżnikach jako działacz podziemia niepodległościowego nie sam, a razem z kilkoma innymi ofiarami niemieckiego terroru, które najprawdopodobniej znał i które miały podobny jak on życiorys. Zestawienie listy ofiar z 18 maja 1944 r. z listą poległych i walczących w Powstaniu Sejneńskim inspiruje do zadania wielu pytań i wyjaśnienia paru zagadek. Pytania te kierujemy do Czytelników z nadzieją, że kiedyś otrzymamy na nie odpowiedzi. Uprzejmie o nie prosimy.
Opracowała Irena Kasperowicz-Ruka na podstawie książki Piotra Szyryńskiego Dom Julii oraz materiałów internetowych z podanych w przypisach adresów.
1Detale kartoteki personalno-odznaczeniowej, [w:] „Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego”, https://wbh.wp.mil.pl/pl/skanydetale_wyszukiwarka_bazy_personalne/165872/, dostęp: [25. 05. 2020 r.]. Podano tu datę ur. 1901. Por. Bronisław Durtan, [w:] „Ogrody Wspomnień”, https://www.ogrodywspomnien.pl/index/showd/78768,Bronislaw,Durtan.html, dostęp: [25. 05. 2020 r.]. Podano tu datę ur. 1904.
2Piotr Szyryński, Dom Julii, Warszawa 2015, s. 159 – 162 oraz 167 – 168.
3Obchody 71 rocznicy zamordowania przez hitlerowców 20 obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] „Sejneńskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami – Muzeum Ziemi Sejneńskiej”, http://www.muzeum.sejny.pl/n/obchody-71-rocznicy-zamordowania-przez-hitlerowcow-20-obywateli-rzeczypospolitej-polskiej, dostęp: [25. 05. 2020 r.].
4Wyszukiwarka zasobu CAW, „Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego”, https://wbh.wp.mil.pl/pl/skanywyszukiwarka_zaawansowana/, dostęp: [25. 05. 2020 r.].
5„Ogrody Wspomnień”, https://www.ogrodywspomnien.pl/index/search/adv, dostęp: [25. 05. 2020 r.].
6Autorem opisów, cytowanych we fragmentach z profili portalu: „Ogrodów Wspomnień” jest Andrzej Jaśkiwicz”.
Por. Powstańcy Sejneńscy. Część I – Wspomnienia i relacje. Część II – Notki biograficzne. Praca zbiorowa pod red. Sławomira Rutkowskiego. Sejneńskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Sejny 2020, wydanie II, s. 12 – 15.
Antoni Ostrowski /1900-1944/ wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej w wieku 18 lat. W czasie powstania sejneńskiego ratował się ucieczką przed Litwinami. Według relacji córki Heleny uciekł z Sejn i na drugim skrzyżowaniu dróg za miastem ,w stronę Suwałk, schował się w kopie siana, w którym przesiedział dwa dni. Dzięki temu uratował życie. Następnie wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Pod Kijowem został ranny w rękę. Po wojnie wrócił do domu we wsi Brogi, gdzie gajowy Sapoćko wciągnął go do służby leśnej. Po egzaminach Antoni Ostrowski został gajowym w Murowanym Moście. Kiedy wybuchła II wojna światowa został powołany do wojska. Walczył na pobliskim froncie w Sopoćkiniach. W czasie okupacji niemieckiej zaangażował się w działalność konspiracyjną. Najpierw był w ZWZ, a później działał w AK.
18 maja 1944 roku został stracony z 19. innymi akowcami w Berznikach. Tam też go pochowano.
Według źródła: “Ofiary terroru hitlerowskiego na Suwalszczyźnie w latach 1939-1945” Waldemara Monkiewicza i Adama Dobrońskiego z 1993 roku, w Berznikach nie powieszono żadnego Gajdzińskiego. Na liście brakuje nazwisk: Mordas Franciszek, l.35 rolnik z Prudziszek oraz Makowski Aleksander, l. 50 rolnik z Prudziszek. Konopko miał na imię Dominik z Lasanek. Kaszkiel pochodził z Becejł. Borkowski Henryk , l.30. Misiewicz Józef , l.28. Pawłowski Czesław l.20. Standowicz Antoni l. 46.
Lilla Jakubowska
Bardzo dziękujemy za niezwykle cenne informacje. Na cmentarzu w Berżnikach, przy pomniku 20 Polaków, zamordowanych we czwartek, 18 maja 1944 r., o godzinie 10 rano, powinna zostać zamieszczona tablica z imionami, nazwiskami i wiekiem pochowanych tam osób, zgodnie z obecnym stanem wiedzy na ten temat. Można mieć nadzieję, że w gronie rodzin pomordowanych zrodzi się społeczna inicjatywa i tablica w najbliższym czasie powstanie.
Historię zamordowanych 20 Polaków można znaleźć w książce pt. “Ślady na piasku” L. Jakubowskiej. Jest do nabycia w internetowej księgarni motyleksiazkowe.pl
Wg informacji wnuczki, Jan Majewski dzięki Misji Francuskiej został uwolniony z niewoli litewskiej.