(Por. Powstańcy Sejneńscy. Część I – Wspomnienia i relacje. Część II – Notki biograficzne. Praca zbiorowa pod red. Sławomira Rutkowskiego. Sejneńskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Sejny 2020, wydanie II, s. 24 – 25.)
Maria Heybowicz, córka Tadeusza, urodziła się w majątku Janiszki, który podczas powstania styczniowego służył za bazę aprowizacyjną Rządu Narodowego na powiat sejneński. Miała siostrę Jadwigę (po mężu Dukalska) i brata Władysława. Po powrocie stryja Konstantego (brata Tadeusza) z dwudziestoletniego zesłania syberyjskiego, rodzina Marii przeprowadziła się z Janiszek do Sejn zostawiając majątek bratu zesłańcowi. Zamieszkali w domu z dużym ogrodem, położonym nad Marychą. Dom nazywano „Olimpem”, bo emanował kulturą i patriotyzmem na Sejny i okolice.
Maria Heybowicz była współtwórczynią Sejneńskiego Koła Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej i Harcerstwa Żeńskiego Ziemi Sejneńskiej, a w Powstaniu Sejneńskim komendantka Kobiecej Służby Pomocniczej [1]. W Almanachu Sejneńskim nr 2 [2], w artykule Stanisława Buchowskiego pt. Z dziejów szkolnictwa sejneńskiego (do 1918 roku), na stronie 97 czytamy: „We wrześniu 1906 r. sejneńskie koło Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej utworzyło pierwszą polską szkołę dwuklasową. […] Jej otwarcie przebiegało bardzo uroczyście. Budynek szkolny poświęcił ks. Romuald Jałbrzykowski, jednocześnie prezes zarządu Macierzy. Poświęcenie pierwszej szkoły polskiej po 40 latach bezwzględnej rusyfikacji – jak zanotował „Tygodnik Suwalski” – to wielkie święto narodowe w naszym mieście. Od grudnia 1906 r. Macierz Szkolna zaczęła prowadzić wieczorowe kursy dla analfabetów. Zachęcano miejscową inteligencję do bezpłatnego nauczania. Założono też bibliotekę i czytelnię polską”. A dalej, na stronie 98 czytamy: „W czasie okupacji niemieckiej (1915 – 1918) oświata w Sejnach przestała istnieć. Pod koniec okupacji Stanisława Wiszniewska i Maria Herburt-Heybowicz gromadziły młodzież, by przez oświatę podtrzymywać w niej ducha polskiego”. W Almanachu Sejneńskim nr 2, we wspomnieniu Jerzego Klimki Józef i Maria Klimkowie [3], na stronach 389 i 391 Maria Heybowicz widoczna jest na zdjęciach wśród grona pedagogicznego pierwszej polskiej szkoły powszechnej, która powstała po odzyskaniu niepodległości i była prowadzona do 1939 r. przez znamienitego kierownika Józefa Klimko. W Almanachu Sejneńskim nr 3 Stanisław Buchowski, w artykule Szkolnictwo Sejneńskie w Czasach II Rzeczypospolitej [4], na stronie 124, wymienia Marię Heybowicz w gronie nauczycieli szkoły, obok Józefa Klimko, Franciszka Tujakowskiego, Roberta Pieńczykowskiego oraz Jana Ołeksiuka. Szkoła, w której przez lata pracowała Maria Heybowicz, nazywana była przez wiele pokoleń Sejnian „szkołą pod lasem”. Przez wielu starszych już absolwentów była i stale jest bardzo dobrze wspominana. Maria Heybowicz jest pochowana na Starym Cmentarzu w Sejnach.
Opracowała Irena Kasperowicz-Ruka i Krystyna Heybowicz-Gieros z mężem Andrzejem Gierosem.
[1] Wiesław Jan Wysocki, Powstanie Sejneńskie 1919, Warszawa 1919, s. 75.
[2] Almanach Sejneński nr 2, Sejny 2003, s. 77 – 99.
[3] Ibidem, s. 387 – 397.
[4] Almanach Sejneński nr 3, Sejny 2004, s. 121 – 131.
Na podstawie dodatkowych materiałów1 dowiadujemy się, że Maria Heybowicz-Herburt urodziła się w 1876 r. W 1937 r. została odznaczona Krzyżem Niepodległości (,,Monitor Polski” nr 64/1937, Dział B.).
1 Centralne Archiwum Wojskowe: https://wbh.wp.mil.pl/pl/skanywyszukiwarka_kartoteka_personalno_odznaczeniowa/?strona=3&szufladka=KARA-KARN oraz LISTA ODZNACZONYCH KRZYŻEM I MEDALEM NIEPODLEGŁOŚCI https://niezwyciezeni1918-2018.pl/nie/form/74,Lista-odznaczonych-Krzyzem-Niepodleglosci.html
Zarejestrowany GRÓB WETERANA
Na podstawie art.3 ust. 11 ustawy z dnia 22 listopada 2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski (Dz. U. z 2018 r., poz. 2529) Prezes Instytutu Pamięci Narodowej poinformował, że mogiła Marii Heybowicz, pochowanej na Starym Cmentarzu Parafialnym w Sejnach, została wpisana do centralnej ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski. Mogiła jej pochowanego obok bratanka, Adama Heybowicza została zarejestrowana także. Tabliczka z napisem GRÓB WETERANA WALK O WOLNOŚC I NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI oraz zaświadczenie z numerami ewidencyjnymi mogił zostały wręczone Rodzinie przez Przedstawiciela Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Białymstoku dnia 23 sierpnia 2022 r., w czasie uroczystości specjalnie w tym celu zorganizowanej przez Ośrodek Kultury w Sejnach oraz grupę przedstawicieli powstańczych rodzin w składzie: Halina i Jan Dzienisiewicz, Marta Dziemido, Irena Kasperowicz-Ruka, Bernard Kozakiewicz, Sławomir Rutkowski oraz Henryk Sylwista.
Pod adresem https://jzi.org.pl/geneo/ znajdujemy kopię aktu ślubu nr 6/1866 Tadeusza Heybowicza, ojca Marii Heybowicz:
| Parafia | Sejny |
| Rok | 1866 |
| Akt | 6 |
| Data ślubu | 1866-02-11 |
| Imiona młodego | Tadeusz |
| Nazwisko młodego | Hejbowicz |
| Miejscowość młodego (parafia) | Janiszki Folwark |
| Miejsce urodzenia młodego | Urdomin |
| Stan cywilny młodego | kawaler |
| Wiek młodego | 33 |
| Imiona młodej | Antonina |
| Nazwisko panieńskie młodej | Hellman |
| Miejscowość młodej (parafia) | Sejny |
| Miejsce urodzenia młodej | Pińczów (gub. radomska) |
| Stan cywilny młodej | panna |
| Wiek młodej | 28 |
| Imię ojca młodego | Aleksander |
| Imię matki młodego | Michalina |
| Nazwisko panieńskie matki młodego | Muczyńska |
| Imię ojca młodej | Józef |
| Imię matki młodej | Ludwika |
| Nazwisko panieńskie matki młodej | Laskowska |
| Świadkowie | Bronisław Hellman (28) urzędnik Dyrekcji Szczegółowej, z Suwałk; złożył podpis Franciszek Syrewicz (32) sekretarz wojenny naczelnika, z Sejn; złożył podpis |
| Młody uwagi | złożył podpis; ojciec dziedzic Folwarku Janiszki |
| Młoda uwagi | przy rodzicach; złożyła podpis; ojciec lekarz powiatu sejneńskiego |
| Inne uwagi | 1 zapowiedź oraz ślub w kościele sejneńskim; dyspensa nr 234 od 2 zapowiedzi od Biskupa Diecezji augustowskiej z dn. 1866-02-11 |
| Ślubu udzielał | ks. Cyprian Woronowicz |
| Akt podpisał | ks. Cyprian Woronowicz |
| Księga | UMZ 1866 |
| Osoba indeksująca | Wioletta Ostrowska |
Pod adresem https://jzi.org.pl/geneo/ znajdujemy kopię aktu urodzenia nr 66/1867 Władysława Heybowicza, starszego brata Marii Heybowicz:
| Parafia | Sejny |
| Rok | 1867 |
| Akt | 66 |
| Data Chrztu | 1867-03-30 |
| Miejscowość (parafia) | Sejny |
| Imiona | Władysław Michał Józef |
| Nazwisko | Hejbowicz |
| Płeć | Mężczyzna |
| Data urodzenia | 1867-03-28 |
| Imię ojca | Tadeusz |
| Nazwisko ojca | Hejbowicz |
| Wiek ojca | 35 |
| Imię matki | Antonina |
| Nazwisko matki | Helmann |
| Wiek matki | 29 |
| Chrzestni | Andrzej Weryko Teresa Weryko |
| Osoby zgłaszające/świadkowie/asysta | Jan Pawłowski (29) metra muzyki z Sejn; złożył podpis Jerzy Matukański (48) były wójt gminy Dumbel; złożył podpis |
| Ojciec | dzierżawca Folwarku Janiszki; złożył podpis |
| Akt podpisał | ks. Cyprian Woronowicz |
| Księga | Urodzenia 1864-1869 |
| Osoba indeksująca | Wioletta Ostrowska |
Pod adresem https://jzi.org.pl/geneo/ znajdujemy kopię aktu urodzenia nr 66/1867 Jadwigi, po mężu Dukalskiej, starszej siostry Marii Heybowicz:
| Parafia | Sejny |
| Rok | 1869 |
| Imiona | Jadwiga |
| Nazwisko | Hejbowicz |
| Płeć | Kobieta |
| Uwagi | dopisek w spisie: akt nr 220 w 1882 |
| Księga | Urodzenia 1864-1869 |
| Osoba indeksująca | Wioletta Ostrowska |