„Ojczyzna to ziemia i groby. Narody, tracąc pamięć, tracą życie.”
W tych znanych i często cytowanych słowach Cypriana Kamila Norwida znajduje się źródło motywacji do poszukiwań grobów bohaterów walk o wolność i niepodległość Polski na obu parafialnych sejneńskich cmentarzach, starym i nowym.
Stary cmentarz jest tak powszechnie nazywany dlatego, iż powstał jako pierwszy. Pan Sławomir Moćkun1 określa datę jego utworzenia na lata 1817‒1831, opisuje jego historię, wymienia także nazwiska wielu pochowanych na cmentarzu księży, księży proboszczów, księży profesorów Sejneńskiego Seminarium oraz wielu mieszkańców Sejn i okolic. I kiedy powędrujemy w zadumie ścieżkami i alejkami tego cmentarza to zobaczymy piękne zabytkowe pomniki, krzyże, kaplice oraz kunsztowne ogrodzenia grobów. Szczególną uwagę zwracają powtarzające się nazwiska na tablicach wielu różnie usytuowanych pomników i różne daty śmierci pochowanych tam osób. Niektóre pochodzą jeszcze z XIX wieku, inne z przełomu wieków, z XX wieku oraz z czasów współczesnych. Odkrywamy w ten sposób najstarsze rody i rodziny zamieszkałe w Sejnach i okolicy. Ich lista jest długa, wymienię tylko niektóre nazwiska (w porządku alfabetycznym): Andruczyk, Andrulewicz, Auron, Bielecki, Birula, Buchowski, Bulwin, Daniłowicz, Dąbrowski, Delnicki, Domosławski, Fiedorowicz, Gerwel, Gibas, Grabowski, Gryguć, Gryszkiewicz, Hellmann, Herburt-Heybowicz, Hołdyński, Hołubowicz, Jakubowski, Jasionowski, Kapp i Kap, Karpowicz, Kasperowicz, Kaufman, Klucznik, Koneszko, Korzeniecki, Kozakiewicz, Kozłowski, Krakowski, Krupiński, Kubaszewski, Kubrak, Kuczyński, Kuklewicz, Kupstas, Kwaterski, Kunatt, Leszczyński, Luto, Łabacz, Łabanowski, Makowski, Maksimowicz, Malinowski, Marcinkiewicz, Michnowski, Milewski, Misiukanis, Miszkiel (najczęściej powtarzające się nazwisko), Moroz, Myszczyński, Namiotko, Nowak, Ogórkis, Okulanis, Palanis, Paszkiewicz, Pietranis, Piotrowski, Plesiewicz, Przezwicki, Puzynowski, Radzewicz, Rekuć, Romanowski, Rutkowski, Rydzewski, Sapiega, Sapieha, Sawicki, Sidor, Sidorowicz, Sienkiewicz, Sikorski, Staniewicz, Świątecki, Szarejko, Szyryński, Tomkiewicz, Tomczyk, Tujakowski, Warakomski, Wichert, Wierzbowski, Winiewicz, Witkowski, Wojciechowicz, Wojciechowski, Wołągiewicz, Wołukanis, Wołyniec, Zdancewicz, Ziniewicz, Zubowicz, Żyliński. Większość napisów jest pisana po polsku, ale występują także nagrobki z napisami w języku litewskim przypominające, że na terenie parafii zamieszkiwała i nadal zamieszkuje ludność pochodzenia litewskiego.
Nowy cmentarz parafialny powstał w Sejnach wówczas, gdy stary cmentarz okazał się zbyt mały. Pan Sławomir Moćkun2 opisując historię cmentarza podaje, że powstał na przełomie XIX i XX wieku, zaś pierwszy pochówek miał miejsce w roku 1905. Tu także przechadzając się między grobami zwracamy uwagę na daty śmierci i nazwiska pochowanych w mogiłach osób. Pierwsze pochodzą z początku XX wieku, ostatnie – już z XXI. Uderza tu również powtarzalność nazwisk, przy czym wiele z nich można spotkać na starym cmentarzu co zdaje się wskazywać, iż są to różne odgałęzienia lub kolejne pokolenia tych samych rodów/rodzin. Wymienić tu można takie nazwiska jak Andrejczyk, Andruczyk, Balewicz, Buchowski, Bykowski, Chmielewski, Czokajło, Dąbrowski, Draugialis, Fiedorowicz, Gibas, Gerwel, Gryszkiewicz, Jasionowski, Juszkiewicz, Karpowicz, Kaufman, Klimko, Klucznik, Korzeniecki, Kozakiewicz, Kozłowski, Krakowski, Luto, Łejmel, Maksimowicz, Malinowski, Marcinkiewicz, Milewski, Miszkiel, Moroz, Myszczyński, Namiotko, Nowak, Ogórkis, Okulanis, Palanis, Paszkiewicz, Pietranis, Radzewicz, Rapczyński, Romanowski, Rydzewski, Sidor, Sikorski, Skrypko, Szarejko, Tomkiewicz, Wojciechowski, Wołągiewicz, Wołukanis, Wołyniec, Ziniewicz, Zubowicz.
Spacer po sejneńskich cmentarzach budzi refleksję i nasuwa pytanie, jak to jest dzisiaj z tym wielowiekowym trwaniem pokoleń na Sejneńszczyźnie, jak wiele rodów czy rodzin mieszka tu nadal? Przecież II wojna światowa oraz zmiany polityczne, które nastąpiły po jej zakończeniu wywołały określone skutki: nastąpiło zubożenie materialne wielu sejneńskich rodzin – ziemianie, zamożniejsi kupcy, przedsiębiorcy potracili swoje warsztaty pracy i źródła utrzymania. Z drugiej strony wielu mieszkańców Sejn i okolic, zaangażowanych w działalność niepodległościową, nie czuło się bezpiecznie, obawiało się represji, zwłaszcza po czasach Obławy Augustowskiej. Nastąpiły masowe wyjazdy całych rodzin w głąb kraju, na Ziemie Odzyskane czy za granicę. Później nastąpił naturalny odpływ młodzieży, która wyjeżdżała na studia do większych miast, a po studiach szukała pracy w różnych miejscach naszego kraju i tam organizowała swoje nowe życie czy też zakładała rodziny. Tym samym następowało przerwanie wieloletniej, a czasami nawet i kilkuwiekowej zasiedziałości rodów/rodzin na terenie Sejn i okolic.
A groby pozostały!
Wędrując po starym i nowym cmentarzu z satysfakcją spostrzegam, że mogiły są czyste i zadbane, na wielu grobach stoją odnowione lub zupełnie nowe pomniki. Wyraźne działa tu opiekuńcza ręka rodzin, przyjaciół i znajomych. Są jednak także mogiły zaniedbane. Wydaje się, że nie ma już nikogo, kto pamięta o pochowanych tam osobach.
Może warto zatem przypomnieć nam wszystkim o grobach tych naszych rodaków, którzy walczyli i ginęli w walce o wolność i niepodległość Polski w czasach zaborów oraz zaraz po ich zakończeniu. Im właśnie zawdzięczamy wolność dzisiaj. To Powstańcy Styczniowi 1863 roku3, Powstańcy Sejneńscy 1919 roku4 oraz żołnierze wojny polsko‒bolszewickiej 1920 roku5. To bohaterowie walk o wolność i niepodległość, które miały miejsce już ponad 100 lat temu. Ich groby z tej racji należą do najstarszych, najbardziej zatem narażonych na zapomnienie. Spróbujmy ocalić od zapomnienia przynajmniej te, które jeszcze do dzisiaj istnieją.
Jak na obu sejneńskich cmentarzach odnaleźć groby Powstańców Styczniowych 1863 roku, Powstańców Sejneńskich 1919 roku oraz żołnierzy wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku?
Długie wędrówki po obu sejneńskich cmentarzach, przekazy ustne rodzin, pamiątki, zapiski, literatura, internetowo dostępne zasoby archiwalne i informacje ‒ to wykorzystywane przez nas źródła wiedzy o losach i miejscach wiecznego spoczynku Powstańców Styczniowych1863 roku, Powstańców Sejneńskich 1919 roku oraz o żołnierzy wojny polsko‒bolszewickiej 1920 roku.
W Powstaniu Styczniowym 1863 roku uczestniczyli mieszkańcy Sejn i okolic, w sejneńskich lasach toczyły się powstańcze walki, trzech Powstańców Rosjanie powiesili w Sejnach w 1864 r. Parę powstańczych grobów udało się odszukać. Przypomnijmy, że przed kilkoma laty dla uczczenia pamięci ofiar Powstania Styczniowego Sejnianie postawili dwa krzyże. Opisujemy ich obecny ich los (Krzyże powstańcze 1863 – w zakładce Upamiętnienia).
W Powstaniu Sejneńskim 1919 roku o wolność Ziemi Augustowsko‒Sejneńsko‒Suwalskiej walczyło około 900 Powstańców ‒ taką liczbę podaje Profesor Wiesław Wysocki (por. Wiesław Jan Wysocki, Powstanie Sejneńskie 1919, https://augustow.org/wp-content/uploads/2015/06/Powstanie-Sejnenskie-gotowe-low-res.pdf , s. 39). Wielu z nich było mieszkańcami Sejn i okolic. Nazywamy ich Sejnianami. W 1920 r. Powstańcy Sejneńscy stawali się często żołnierzami wojny polsko‒bolszewickiej. Nie wszyscy Sejnianie‒Powstańcy czy Sejnianie‒żołnierze wojny 1920 r., polegli i weterani, zostali pochowani na obu parafialnych cmentarzach w Sejnach. Czy zostali pochowani blisko, na cmentarzach w Berżnikach, Krasnopolu, Smolanach, Suwałkach czy w Puńsku, czy też gdzieś daleko, czy w Polsce, czy w innym kraju – o to pytamy i czasami znajdujemy odpowiedzi na te trudne pytania.
Po odzyskaniu niepodległości II Rzeczypospolita dziękowała wszystkim, którzy przyczynili się do wskrzeszenia wolnej Polski po 123‒letniej niewoli. Mamy obecnie łatwy internetowy dostęp do listy osób, którym podziękowano nadaniami ziemi i/albo odznaczeniami Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Niepodległości czy Medalem Niepodległości (https://kresy.genealodzy.pl/zbior/pdf/osadnicy_wojskowi.pdf; LISTA ODZNACZONYCH KRZYŻEM I MEDALEM NIEPODLEGŁOŚCI https://niezwyciezeni1918-2018.pl/nie/form/74,Lista-odznaczonych-Krzyzem-Niepodleglosci.html). Nadanie ziemi i/albo przyznanie weteranowi Medalu czy Krzyża Niepodległości lub nominowanie do odznaczenia (dotyczy osób, których wniosek o odznaczenie Medalem Niepodległości został odrzucony) to dla nas inaczej potwierdzenie faktu, iż weteran ten musiał być przynajmniej Powstańcem Sejneńskim i/albo uczestnikiem wojny polsko‒bolszewickiej 1920 r. Do wniosku o odznaczenie Krzyżem czy Medalem Niepodległości musiał być bowiem dołączony szczegółowy życiorys i opis przebiegu pracy niepodległościowej. Obowiązkowe było także podanie nazwisk i dokładnych adresów świadków, którzy mogli ocenić wkład wnioskodawcy w działalność niepodległościową.
Wśród wymienionych na naszej stronie poległych i weteranów jest bardzo duża grupa tych, którzy w latach 1931–1939 zostali odznaczeni Medalem Niepodległości. Wymienieni są także ci nieliczni, którzy otrzymali Krzyże Niepodległości. Są także weterani nominowani do odznaczenia. To ci, których wniosek o odznaczenie został odrzucony. Jeśli bowiem nawet Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości wniosek odrzucił lub go nie rozpatrzył (były takie nieliczne przypadki, ale nie znamy dzisiaj przyczyny braku rozpatrzenia wniosku danej osoby), to przecież zwierzchnicy czy koledzy weteranów, których nazwiska i adresy podawał wnioskodawca, musieli być przekonani, iż są podstawy do złożenia wniosku. Oznacza to inaczej, że składający wniosek musiał wykazać się w latach 1919‒1920, być może tylko w mniejszym bądź w większym stopniu w porównaniu z innymi wnioskodawcami, wolą walki o wolność Ojczyzny, męstwem i ofiarnością.
Warto przypomnieć o pewnych przywilejach, które wiązały się z otrzymaniem Krzyża czy Medalu Niepodległości. Cytujemy (por. https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy%C5%BC_i_Medal_Niepodleg%C5%82o%C5%9Bci?veaction=edit§ion=4): ,,Odznaczonym Krzyżem i Medalem Niepodległości przysługiwały szczególne prawa, m.in.: mieli czynne (pod warunkiem ukończenia 30 lat) i bierne (pod warunkiem ukończenia 40 lat) prawo wyborcze do Senatu (pod rządem Ordynacji wyborczej z 8 lipca 1935 roku), prawo do zniżki kolejowej (przy czym dla odznaczonych Krzyżem Niepodległości z Mieczami zniżka wynosiła 80%, a dla odznaczonych Medalem Niepodległości wynosiła ona 33%), prawo pierwszeństwa ich dzieci przy przyjmowaniu do szkół państwowych i publicznych, do szkół samorządowych i zakładów naukowych oraz o zwolnienia od opłat administracyjnych w tych szkołach i zakładach, prawo do zaliczenia do wysługi emerytalnej okresu działalności zmierzającej do odzyskania niepodległości, prawo pierwszeństwa przy obsadzaniu stanowisk w urzędach, przedsiębiorstwach oraz prawo otrzymania pracy. Ponadto osoby odznaczone Krzyżem Niepodległości miały prawo do ubiegania się o zaopatrzenie ze Skarbu Państwa dla siebie, a po zgonie odznaczonego, także sieroty po nim oraz rodzice”.
Oba bezcenne źródła informacji (lista nadań ziemi oraz internetowo dostępne zasoby Centralnego Archiwum Wojskowego) są niestety czasami bardzo skąpe. Nie znajdziemy tam oczywiście dat śmierci i miejsc wiecznego spoczynku. Na liście nadań ziemi mamy tylko nazwisko i imię (czasami z literowym błędem), stopień wojskowy oraz położenie nadanej ziemi (nazwa miejscowości, powiatu i województwa). Informacje dotyczące daty urodzenia, miejsca urodzenia, imion rodziców oraz miejsca zamieszkania w czasie składania wniosku o odznaczenie Krzyżem czy Medalem Niepodległości nie są często kompletne. W skrajnych przypadkach znane jest tylko nazwisko i imię oraz decyzja dotycząca wniosku (przyznanie odznaczenia albo odrzucenie wniosku o nadanie odznaczenia), w nielicznych przypadkach znane jest tylko imię i nazwisko – ślad złożenia wniosku. Szczegółowa analiza podanych źródeł pozytywnie zaskakuje! Zadziwiła nas bardzo duża liczba Sejnian – mieszkańców Sejn i okolic, którzy w latach 1921-1939 otrzymali nadania ziemi i/albo zostali odznaczeni w latach 1931-1939 Medalem Niepodległości. Byli także polegli i weterani, którzy zostali odznaczeni Krzyżem Niepodległości, a nawet Krzyżem Niepodległości z Mieczami. ToJózef Gryguć, Powstaniec Styczniowy, urodzony w Klejwach, pochowany w Mikaszówce oraz Antoni Paciukanis, Powstaniec Styczniowy, mieszkaniec Hołn-Wolmera, pochowany w Suwałkach. Współcześni Sejnianie niestety często albo już o tych faktach nie pamiętają z racji upływu czasu albo jeszcze o nich nie wiedzą, gdyż wielu odznaczonych chowało, a nawet zakopywało Medal czy Krzyż, gdyż bało się o nim wspominać zarówno podczas niemieckiej okupacji jak i w czasie powojennego rosyjskiego zniewolenia. Analizując dostępne internetowo zasoby Centralnego Archiwum Wojskowego łatwo także zauważyć, że nie wszystkie przyznane Krzyże czy Medale Niepodległości zostały odebrane. Skłania to do wniosku, że wiele rodzin także z tego powodu może nie wiedzieć, że ich Ojciec, Dziadek czy Pradziadek został odznaczony za wolę walki, męstwo i ofiarność w dążeniu do odzyskania i utrwalenia niepodległości i granic Polski. Przypominając o tym dzisiaj składamy im wyrazy szacunku i oddajemy należną im cześć!
1 Sławomir Moćkun: Cmentarze Sejneńskie do 1939 r., Almanach Sejneński nr 4, s. 203-208.
2 Sławomir Moćkun: Cmentarze Sejneńskie do 1939 r., Almanach Sejneński nr 4, s. 208-209.
3 Jarosław Marczak, Weterani powstania styczniowego z Suwalszczyzny, http://www.astn.pl/r2013/weterani.htm oraz Stanisław Łaniec, Północna Suwalszczyzna w powstaniu styczniowym, TOP KURIER, Toruń 2002.
4 Wiesław Jan Wysocki, Powstanie Sejneńskie 1919, https://augustow.org/wp-content/uploads/2015/06/Powstanie-Sejnenskie-gotowe-low-res.pdf.
5 M. Gajewski, Bój pod Berżnikami IX 1920, https://pcr.uwb.edu.pl/ZNMW/files/ZNMW_2004_17_010.pdf, https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_o_Sejny